İmparatoriçe Theodora’nın Hayatı

Bizans’ın en önemli imparatorlarından birisi olan Justinian‘ın arkasındaki kadın Theodora kimdi?

İmparator I. Justinian‘ın eşi İmparatoriçe Theodora[1] (497 Kıbrıs’ta veya Suriye – 28 Haziran 548 Konstantinopolis), MS 527’den MS 548’de ölümüne kadar devlet işlerine doğrudan katılımı onu Bizans’ın en güçlü kadını yapmıştır. Zekâsı, cesareti ve birleştirici politik anlayışı nedeniyle Justinian’ın en güvenilir danışmanıydı ve Bizans tarihinin altın döneminde nüfuzunu din ve sosyal politikalarını çıkarları doğrultusunda desteklemek için kullanmış, kadın hakları konusunda önemli adımlar atmıştı.

Gençliği

6. yüzyıl Bizans tarihçisi Caesarealı Procopius, Gizli Tarih (Anekdota) adlı eserinde Konstantinopolis’te, savaş arabaları yarışlarının ve diğer

etkinliklerin yapıldığı büyük bir stadyum olan Hipodrom’da Yeşil takıma çalışan bir ayı oynatıcısı Akakios ile bir ayı eğitmenin kızı olarak dünyaya, gelmişti. Kıbrıs veya Paphlagonia kökenli olduğu iddia edilen babası öldüğünde 5 yaşında olan Theodroa bir süre sonra kaderin kendisini Bizans’ın en güçlü kadını yapacağını hayal bile edemezdi. Annesi yeniden evlendiğinde henüz çocuk yaşındaki Theodora kardeşleri Comitona ve Anastasia gibi çalışmak zorunda kalacaktı. Theodora’nın evlenmeden önce iç içe geçmiş iki mesleği olduğuna şüphe yok: hem oyuncu hem de hayat kadını olarak ünlüydü. Babaları Akakios’un ölümünden sonra hayatta kalabilmek için iki kız kardeş Hipodrom‘da bu akrobat, dansçı ve striptizci olarak çalışmak zorunda kalmıştı. Kızları Yeşillerin maskotu olan babalarının eski işinden dolayı rakip grubu küçük düşürmek isteyen Maviler işe almıştı.

Procopius’un İddiaları

Theodora’ya sempati duyan bir yazar olan Efesli İoannes[2] onu “genelevden” gelmiş olarak ifade ederken, Theodora hakkındaki en büyük bilgi kaynağımız olup, imparatoriçeden pek hoşlanmayan Procopius da gerçek ve dedikodu karışımı bu iddiaları tekrarlamıştır. Procopius, genç Theodora’nın elbisesini sahnede sıyırdığını, bacaklarının arasına kovayla tahıl boşaltıldıktan sonra kazlar tarafından gagalandığını sözde Leda ve Kuğu söylencesinin müstehcen tasviri olan bu gösteriyle ün kazandığını kaydetmiştir. Yazar göre kız gösterisinden sonra düşük ve yüksek tabakadan erkeklerle birlikte olduğunu kaydetmiştir. Bununla birlikte Procopius’un Gizli Tarihi birçok kişi tarafından gerçekle çirkin dedikoduların harmanlandığı taraflı bir yapıt olduğudur. Yazarın hem Justinian hem de Theodora’ya karşı tutumu, Bizans İmparatorluğu’nun başına gelebilecek en kötü şey olduklarıdır ki Bizans toplumundaki geleneksel itaatkâr kadın rolünü aşan imparatoriçe bir az bu yüzden Procopius gibi muhafazakâr erkeklerin tepkisini çekmiştir.

Akıllı ve becerikli bir genç kız olan Theodora henüz 16 yaşındayken bu sefil hayata son verecek akıllıca bir seçim yaptı: Konstantinopolis’ten

ayrılarak Libya’da Pentapolis’e vali olarak gönderilen Suriyeli Hecebolus’un metresi olarak dört yıl geçirdi. Hüsranla biten bu maceradan sonra İskenderiye ve Antakya aracılığıyla Konstantinopolis’e döndüğünde, yün eğirme işindeydi. Burada patrikle ve diğer nüfuzlu insanlarla tanıştı ileride bir yönetici olarak işine yarayacak pek çok bilgi ve beceriye bu sayede sahip oldu. Bu dönemde Hristiyanlıkta İsa’nın ilahi ve beşerî olmak üzere iki farklı doğasının olduğunu ancak ilahi olan doğanın, beşerî olan doğadan daha üstün olduğu için, onu dönüştürüp absorbe etmiş olduğunu ileri süren Monofizitizm düşüncesini benimsemişti.

Evliliği

Eski mesleğini geride bırakan Theodora, 522’de 20’li yaşlarının başındayken Konstantinopolis’te saraya yakın oturduğundan bir gün İmparator I. Justin’in varisi ve yeğeni Justinianus’un gözüne çarpmayı başarmıştır. Justinianus, orta yaşlı olmasına karşın kendisinden 20 yaş küçük kıza âşık olmuş hatta pek yakışık olmadığını bilmesine rağmen metresiyle evlenme karar vermiştir. Theodora’nın geçmişi evliliğe engeldi: Eski bir yasa, hükümet yetkililerinin dolayısıyla imparatorluğun varisi olan adamın karısı olmasını aktrislerle evlenmesini yasaklıyordu. Bununla birlikte Bizans sarayında düşük sınıflardan ve uzak illerden gelen kızlar arasında düzenlenen güzellik yarışmasının kazananıyla evlenmesi geleneği vardı. Yani sorun sınıftan ziyade kadının eski mesleğiydi. I. Justin’in karısı olan imparatoriçesi Lupicina Euphamia, bu yasanın inançlı bir koruyucusuydu dahası dini ve kişisel farklılıkları nedeniyle, özellikle Theodora’ya daha fazla zarar vermişti. Justin, 1 Ağustos 527’de ölmüşse de modern akademisyenler Justinian’ın iktidarı 518 yılında pratikte devraldığını düşünmekteydi. Bununla birlikte Euphamia 534 yılında öldüğünde Justin’in yasayı çok da önemsemediği anlaşıldı. İmparator çiftin yolunda duran yasayı iptal ettiğinde ikili evlendi.

Geçmişinden Utanmayan İmparatoriçe

1 Nisan 527’de kocasıyla Ayasofya‘da aynı taç giyme töreninde imparatoriçe olarak taç giyen Theodora kendini Bizans imparatoriçesi koltuğunda bulmuştur. Theodora geçmişinden utanmakla birlikte gizlemek için hiçbir çaba göstermemiş, eski hayatından edindiği arkadaşları sarayda görüşmeye devam ederken, gayri meşru kızı da kendisiyle kalmaktaydı. Dahası Justinian da eşinin geçmişi tarafından rahatsız olmamış gibi davranmaktaydı. Hayata alçakgönüllü başlangıç yapmasına rağmen Theodora, imparatoriçe rolündeyken törenler ve şaşalı gösterilerden hoşlanmaktaydı. Theodora, tıpkı geçmişte sahnede olduğu gibi şatafatlı giyinmekte ve ister alçak ister yüksek tabakadan olsun altın ve mücevherlerle tacı ve süslü asillere özgü şur moru kıyafetler içerisinde ile hiç kimsenin bir anlığına bile olsun imparatoriçe olduğunu unutmasına izin vermiyordu.

Politik Tavrı

Bir Bizans imparatoriçesinin sarayda ve siyasi meselelerde etkili olması bunları yaparken kocasıyla birlikte hareket etmesi olağandışı bir durum değildi. Buna karşın Theodora imparatoriçe olarak öncekilerden bir adım daha ileri gitmiş, tek başına pek çok işin de altından kalkmış, adı bu dönemde geçirilen neredeyse tüm yasalarda yer almış, yabancı elçilerle görüşmek gibi diplamatik rolleri başarıyla oynamıştır. Theodora’nın geçmişini reddetmemesi yerleşik düzene bir meydan okuma olarak görülmüş, em kapalı kapıların arkasında hem de halka açık olarak, bu mütevazi şartlardan gelen kadını yüzsüzlük ile suçlayıp hakkında homurdananlar olmuştur. Justinian şehir içinde bir dizi reform başlattığında Theodora özellikle kadın hakları konusunda çeşitli adımlar atmıştır: Öncesinde düşük sınıflar ve köleler muaf tutulurken 528 yılında, tüm sınıfların kadınları kaçırma veya tecavüz için ölüm cezası emrini veren bir yasa çıkmıştır. 534-535’te fuhuş yasaları da sıkılaştırılmış, kadınlara zorla fahişelik yaptırmak suç haline gelmiştir. Boşanma durumlarında kadınlara verilecek mal ve mülk konusunda daha fazla hak tanınmış ve zina yapan kadınların öldürülmesi de yasaklanmıştır. Justinian’ın kamu görevlilerinin yolsuzluğa son vermesini sağlayan reformları içeren yasa çıkarmasında da etkili olmuştur. Theodora’nın en önemli avantajı görüşlerini dinleyen ve ona saygı duyan imparatorun desteğine sahip olmasıydı.

Theodora, Konstantinopolis’in genelevlerindeki yolsuzluğu yeniden düzenleme girişimlerinde etkili olmuş, kadınların sömürü ve kötü muamele

görmesini önemli ölçüde engellemiştir. Bu yoldan kurtulmak isteyen kadınlar için bir manastır kurarak sokağın dehşetinden uzak tutmaya çalışmıştır. Bununla birlikte imparatoriçeden pek haz etmeyen Procopius hayat kadınlarının tek bildikleri işi yapmaktan memnun olduklarını ve manastırlara iradeleri dışında zorla getirdiklerini hatta bazılarının umutsuzluk içinde manastırın altındaki kayalara atılarak intihar ettiklerini kaydetmiştir. Procopius’un anlattığı bu aşırılıkların Theodora ve Justinian’a karşı yürütülen iftira kampanyasının bir parçası olması muhtemelse de anlatıların kaynağının imparatoriçenin sarayda olmasından hoşlanmayan yöneticiler olduğu ortadadır. Prokopios’a göre Senato’da önemli devlet adamları İmparator’un huzuruna geldiği zaman göğsünün sağ yanına elini koyarak selam verir imparator da onu başından öperken, diğerleri imparatorun önünde sağ dizlerini yere koyarak eğilirler ve çekilirlerken kraliçe için ayrıca bir saygı gösterisi yapılmazdı. Thedora bu kural ve gelenekleri tümden değiştirmişti ki Patrisyenler bile İmparatoriçe’nin huzuruna çıkabilmek için havasız bir odada uzun bir süre köle gibi bekletilmekteydi.

Siyasi entrikalarıyla da ünlenen Theodora’nın, Justinian için potansiyel bir rakip olan Ostrogoth kraliçesi Amalasuintha[3] suikastinde parmağı olduğu, 537’te görevden alınan Papa Silverius ve Konstantinopolis Patriği Kapadokyalı İoannes’in (518–520) ayağını kaydırdığı sanılmaktadır. Justinian veba olduğunda kocasının öleceğini ve pozisyonunu savunamayacağını görmüş, taht için en büyük rakibi olarak gördüğü General Belisarius’un görevden alıp, mülküne el koydurtmuşsa da Justinian ertesi yıl iyileştiğinde adam sınır bölgelerine olsa da yeniden komutan olarak gönderilmiştir.

Nika İsyanı

Nika isyanı sırasında ise kocası üzerindeki nüfuzunu kullanarak olayların seyrini değiştirmesi dikkate değerdir. 13 Ocak 532’de, halka açık araba yarışlarının düzenlendiği Konstantinopolis’teki Hipodrom’da siyasi güce sahip olan iki taraftar grubunun (Demoi: Maviler ve Yeşiller) Justinianus’un saltanatını zorlayan ciddi bir isyan yaşanmış, başlangıçta bastırıldığı sanılan isyan Justinian’ın kaçak iki isyancıyı affetmemesi yüzünden yeniden alevlenmiş, ‘Nika’(zafer) diye haykırına öfekli kalabalıklar sokakları doldurmuştur. Maviler ve Yeşiller, Justinianus’a karşı çıkmak ve rakip bir imparatoru tahta çıkarabilmek için geleneksel rekabetlerini bir kenara bırakmışlardı. Justinian’ın aralıksız askeri kampanyalarını ödemek için topladığı zamlı vergiler ile genel otokrasisi halkın şikâyetlerinin esas nedeni olsa da Hipodrom’daki taraftar hiziplerinden kaynaklanmıştı. İsyancılar, Ayasofya Kilisesi, Aya İreni Kilisesi, Zeuxippus banyoları, Halke kapısı ve Augustaion forumunun önemli bir kısmını ve Senato Evini yakmışlardır. İsyancılar, I. Anastasius’un (491-518) yeğeni Hypatius’a Hipodrom’da yeni imparator olarak taç giydirince işin rengi değişmiş, verdiği isyanın büyüklüğü ve şiddetin dozu yeniden arttığında 18 Ocak’ta İmparatorluk Konseyi durumu yeniden değerlendirmek için toplanmıştır.

Kraliyet moru, en asil kefendir

Justinian danışmanlarının önerisiyle limanda imparatoru ve imparatoriçeyi emniyete almak için bekleyen gemi ile Büyük Sarayı terk etmeye hazırlanmıştır. Theodora, kocasına başkenti asla terk etmeyeceğini bir imparatorun da asla kaçak konumunda olmaması ve gerekirse tahtını korumak için ölmesi gerektiğini söylediğinde utanıp, cesaretlenen Justinian kararını ‘mücadele etmek’ şeklinde değiştirmiştir.  Procopius’a göre Justinian ile Theodora arasında şöyle bir diyalog geçmiştir:

“- Jüstinyen, hiçbir sorun yaşamadan Konstantinopolis’i terk edebilirsin. Deniz hemen orada. Gemiler hazır, yeterince paran da var. Ama ülkeyi terk edersen, sürgünde yaşadığın günlerin birinde şu soruyu kendine sormayacak mısın: Ya kalsaydım? Ben hiçbir yere gitmiyorum. Benim inancıma göre erguvani imparatorluk pelerinini bir kez giyen bir daha çıkarmamalıdır. İnsanlar bana imparatoriçe demeyi bıraktıklarında, yaşamanın benim için anlamı kalmaz.”

Erkeklerden kurulu konsülün karşısında tüm geleneklere aykırı olarak konuşan bu kudretli kadın, sözlerini şöyle tamamlamıştır:

“- Her zaman eski atasözüne inanmışımdır: Erguvani pelerin kefenim olsun!”

İmparator isyanı bastırması için generallerinden Belisarius’u birliklerinin başında Hipodrom’a gönderirken 30.000 ila 35.000 isyancının öldürülmesi pahasına isyan bastırılmış, üstüne bir de Hypatius idam edildiğinde, Justinian kesin zaferini ilan etmiştir. Nika isyanı sonrasında Justinian ve imparatoriçesine karşı bir daha asla unvanına bu kadar ciddi bir meydan okuma olmamıştır. İsyan sırasında yıkılan Ayasofya bugünkü haliyle yeniden inşa edilmiş ve eskisinden çok daha görkemli bir yapı olmuştur. Krizden sonra birkaç yıl boyunca Hipodrom’da oyun düzenlenmemiştir. 540’ların başında Justinian vebaya yakalanıp, ciddi bir şekilde hastalandığında, Theodora devletin dizginlerini etkili bir şekilde ele geçirmiş ve kocası iyileşene kadar sağlam durmuştur.

Dini Görüşü

Kuzey Afrika’dan Bizans’a dönüş yolunda bir süreliğine İskenderiye’de kalan genç Theodora İskenderiye Patriki III. Timothy ile tanışmış ve onun dini görüşlerinin etkisinde kalmıştır. Monofizit Hıristiyanlık inancına bağlı Theodora ile Ortodoks Kalkedon Hristiyanlığına[4] bağlı kocasının ilişkisi karşılıklı saygı ve sevgiye dayanmakla birlikte, birleşik bir güç olarak birlikte çalışırken farklılıklarını koruyabilmeleri ülkenin gelişimine katkı sağlamıştır. İmparatoriçe bir Monofizit manastırı kurmakla kalmamış, aynı zamanda sarayda inançları yüzünden tehlike altında olanlara da sığına imkânı sağlamıştır. Aforoz edilen monofizit Konstantinopolis patriği Anthimus, 12 yıl boyunca bu manastırın odalarında yaşamıştır. Ayrıca ılımlı Monophysite Severus’u desteklemiş, Justinian’ın onayı ile aforoz edileb ve sürgüne gönderilen adamın Mısır’a yerleşmesine yardımcı olmuştur. Justinian’ın Kalsedon inancı için ayırdığı Güney Mısır’daki Nobatae halkının Monofizit inancına geçmesini sağlamıştır.

Ölümü

Theodora 28 Haziran 548’de muhtemelen 51 veya 52 yaşındayken, muhtemelen kanserden[5] Konstantinopolis’te öldüğünde imparatorun cenazesinde son derece kederli olduğu görülmüştü. İmparatoriçe Havarriyun Kilisesi’ne gömülmüştü. Justinian, kurmuş olduğu Monofizit topluluğunu korumak için verdiği sözü tuttu dahası Theodora’nın yaşamı boyunca yaptığı gibi, kadın haklarını koruyan yasalar çıkarmaya devam etti. Theodora, Justinian’la tanışmadan önce veya evliliklerinin başlarında bir kız çocuğu doğurmuştu, ancak kızın ömrü uzun olmadığı gibi çiftin başka çocukları da olmamıştır. Justinian bu kızı ve kızının oğlu Athanasius’u tamamen meşru evladı olarak görmekle birlikte tarihi kaynaklar Justinian’ın kızın babası olup olmadığı konusunda net fikir vermemektedir. Procopius çiftin ayrıca gayri meşru bir oğlu daha olduğunu iddia etmişse de başka hiçbir kaynakta doğrulanmamıştır.

Ölümünden Sonra

Teodora’nın ölümünden bir yıl önce tamamlanan İtalya’da Ravenna’daki San Vitale kilisesinde parlak bir duvar mozaiğinde İmparatoriçe eşi Justinian ve Ravenna başpiskoposu Maximian ile 546-556 tarihli bir panelde tasvir edilmiştir. Theodora, kocası gibi, büyük bir hale ile tasvir edilmiş olup, kolyeler, küpeler, muhteşem taşlarla süslenmiş bir taç ve Şur moru bir cüppe giymiş, çok sayıda mücevher takar vaziyette kiliseye mücevherli bir altın kadeh sunarken tasvir edilmiştir. Teodora yıkılan Libya’nın Olbia kentini 539 yılında yeniden kurmuş olup, bugüne ulaşabilen iki Bizans kilisesini barındıran şehre imparatoriçenin ölümünden sonra Theodorias[6] adı verilmiştir. Bu kiliselerden müze yapılan birisinin tabanında 1950’lerde yapılan kazılarda Theodora’nın şehri imar etmesini tasvir eden 50 kadar mozaik bulunmuştur[7].

Kaynakça

Azema, James. “East of Barce” Libya Handbook: The Travel Guide. Footprint Travel Guides. Bath, 2000

Bagnall, R.S. The Encyclopedia of Ancient History. Wiley-Blackwell, 2012

Brownworth, L. Lost to the West. Broadway Books, 2010

Diehl, Charles. Theodora, Empress of Byzantium.Frederick Ungar Publishing, 1972

Garland, Lynda. “Byzantine Empresses: Women and Power in Byzantium AD 527-1204.” 1. Edition, Routledge, 2011.

Gregory, T.E. A History of Byzantium. Wiley-Blackwell, 2010.

Herrin, J. Byzantium. Princeton University Press, 2009

Holmes, William Gordon. “The Age of Justinian and Theodora, Vol. 1: A History of the Sixth Century.” Paperback, Abridged edition, Forgotten Books, 2017.

Mango, C. The Oxford History of Byzantium. Oxford University Press, 2002

Norwich, J.J. A Short History of Byzantium. Vintage, 1998

Procopius. “The Secret History.” Penguin Classics, Peter Sarris (Ed: G. A. Williamson (Çevirmen), Paperback, New edition, 2007

Rosser, J. H. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow Press, 2001

Shepard, J. The Cambridge History of the Byzantine Empire c.500-1492. Cambridge University Press, 2009

Underhill, Clara. “Theodora: The Courtesan of Constantinople.” 1. Edition edition, Sears Publishing Company, Inc., 1932

Notlar

[1] Yunanca Θεοδώρα

[2] Efesli İoannes (507-587) Altıncı yüzyılda Süryani Ortodoks Kilisesinin lideri olup, dönemin en önemli tarihçilerden biridir.

[3] Büyük Theodor’un en küçük kızı olan Amalasuintha (495-535) Ostrogothları 526-534 arasında oğlu adına naip 534-535 arasında ise kraliçe olarak yönetmiştir. I. Justinian ile diplomatik ilişkisi kurmuş, kendisine suikast düzenlenmesine tepki olarak İtalya’yı işgal etmiştir.

[4] Kalsedon Hristiyanlığı veya Kalkedon (Kadıköy) Hristiyanlığı, 451’de düzenlenen Dördüncü Ekümenik Konsey, Kalsedon Konseyi’nin dördüncü Ekümenik Konseyi’nin christolojik tanımlarına ve eklesiyoloji (Kilise bilimi) kararlarına bağlı olan Hıristiyan mezhepleri kast edilmektedir.

[5] İmparatoriçe’nin ölümü hakkında bilgi veren Tonnenalı Victor hastalığın sebebi için kullandığı Yunanca kelime genellikle kanser olarak çevrilmektedir.  Daha sonraki kaynaklar göğüs tümörünü ölüm sebebi olarak bildirmişlerse de orijinal kaynakta böyle açık bir ifade yer almamaktadır.

[6] Günümüzde Libya’da Bayda şehrinin 66 kilometre kuzeybatısındaki Qasr Libya kasabası

[7] Azema, 2000: 163